تالیفات و آثار شیخ حر عاملی
1- جواهر السنیه
در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشى به جمع آورى احادیث قدسى که همان کلام خداوند متعال است ، مى پردازد و چند سالى را در تدوین این احادیث به صورت کتابى مستقل مى کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا - از حضرت آدم علیه السلام تا خاتم مرسلین صلی الله علیه و آله - و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو مى کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقى (در تاریخ 1056)(1) به پایان مى رساند شیخ حر عاملى در قسمتى از مقدمه آن مى نویسد: "...البته اینها در میان علما، به احادیث قدسى معروف هستند هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه مند شدم به اینکه نخستین کسى باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است "(2)
2- صحیفه ثانیه
شیخ حر عاملى در مقدمه این کتاب مى نویسد: "صحیفه سجادیه کامل که قسمتى از دعاهاى امام زین العابدین علیه السلام را در بردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است . من به خاطر علاقه اى که براى جمع و ترکیب این دعاهاى پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهاى آن حضرت را که علماى بزرگوار نقل کرده اند، گرد آوردم . پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولى همراه داشته ، آنها را تلاوت کنى ."(3)
محدث جزایرى در اول شرح ملحقات صحیفه مى نویسد: "باید جمع احادیث قدسى را (برادر قرآن ) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن ) نام نهاد."(4)
شیخ حر دفتر نگارش خود را با "کلام خدا"دعاهاى "امام سجاد علیه السلام "آغاز کرد و از آن پى ده ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعى تحویل داد که حتى معرفى اختصارى هر یک در این مقال نمى گنجد. نکته اى که در بیشتر آثار شیخ حر دیده مى شود تقسیم بندى فصلها و بخشهاى آنهاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندى و تقسیم نموده است . این امر نشان از عشق و علاقه او حتى به عددى است که یادآور وجود آن بزرگواران است .
اما کتابى که شیخ حر را با آن و آن را با شیخ حر مى شناسیم کتاب گرانسنگ "وسائل الشیعه "است . این اثر یکى از کتابهاى مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصى در میان کتابهاى حدیثى برخوردار است
3- الایقاظ من الهجعه برهان على الرجعه
شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب مى نویسد: شیخ در امل الامل مى گوید:
((این کتاب حاوى بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیارى از قدما و متاخرین و جواب شبهات در این موضوع است ."
((شیخ حر در سال 1075 نگارش این کتاب را به اتمام رساند."(5)
4- خلق الکافر
شیخ بزرگ مى نویسد:
"...(مولف در این کتاب ) آنچه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است ... در آن به ذکر احادیثى پرداخته است که نهى از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مساله بداء شده است ."(6)
5- القوائد الطوسیه
شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد:
((این کتاب پاسخ برخى از احادیث مشکل و درهاى تحقیق بعضى از مسائل پیچیده اى است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سوال نموده اند..."(7)
6- بدایه الهدایه
شیخ حر عاملى پیرامون انگیزه نگارش این کتاب مى نویسد:
"گروهى از برادران مومن که خواهان حق و حقیقت بودند از من در خواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آورى نمایم و در مواردى جزئى مستحبات و مکروهات و مباحثات ... برگرفته از روایات ائمه اطهار... در این زمینه به طور خلاصه آورده شود"(8)
7- امل الامل
شیخ در جلد دوم این کتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایى ذکر مى کند که در سال ورود به مشهد (1073 ه‍ق ) دیده است . او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد آن را به رشته تحریر در مى آورد. در این باره نوشته اند:
شروع تالیف این کتاب سال 1096 ه‍ق و پایانش اول جمادى الثانى 1097 بوده است .
شرح حال علماى جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته 209 نفر و از علماى غیر جبل عامل 1110 نفر است "(9)
8- اثبات الهدایه
این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنى است که در 7 جلد به چاپ رسیده و برخى از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهى و برخى دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتى ترجمه شده است . شیخ در مقدمه کتاب مى نویسد:
"من به کتابى که در این باب کافى باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش علاقه مندند... دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادى پراکندگى پنهان مانده و کسى که بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادى است "
9- هدایه الامه
شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد: "...این کتابى حاوى احکامى است که براى هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویى و در خواست گروهى از برادران دینى به رشته تحریر در آورده ام ..."(10)
دیگر کتابهاى شیخ حر عاملى عبارتند از:
- تعلیقه اى بر کتاب مزار تالیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین على حسینى مرعشى حائرى (متوفاى 1316 ق )
- کتاب "الفصول المهمه فى اصول الائمه" . در بردارنده قواعد کلى که از ائمه علیه السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است .
- کتابى در رد صوفیه ، یکهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است .
- کتاب اجازات : در بردارنده انبوه اجازه هاى پیشینیان است .
- کتاب کشف التعمیه فى حکم التسمیه : پیرامون نامیدن حضرت مهدى به نام اصلى اوست که همنام پیامبر اکرم صل الله علیه و آله است .
- کتابى در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینى است . (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابورى )
- کتاب نزهه الاسماع فى الاجماع : اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است .
- کتابى در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام .
- کتابى درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشى و سهو
- کتابى در رد نظرات اهل سنت
- وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجه علامه سید بن طاووس )
- کتابى پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها
- کتابى در اخلاق : کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتى که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است .
- کتاب در ابطال مساله عمومیت داشتن "حدیث منزلت "
- دیوان امام زین العابدین علیه السلام که اشعار امام را گردآورى و به ترتیب حروف تنظیم کرده است . (در بمبئى چاپ شده است )
- حاشیه بر کتاب کافى مرحوم کلینى
- حاشیه بر کتاب (من لایحضره الفقیه ) مرحوم شیخ صدوق
- حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسى (ره )
- حاشیه بر استبصار شیخ طوسى (ره )
- رساله اى در مناظره خود با بعضى از علماى اهل سنت در سفر حج
در بیان جایگاه این کتاب (وسایل الشیعه) همین بس که از روزى که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طى مى کنند. بر این کتاب از سوى بزرگان تعلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حر خود نخستین کسى است که براى ابهام زدایى پیرامون برخى از مطالب آن پیشقدم شده است و "تحریر وسائل الشیعه" نهاده است .
10- وسائل الشیعه
اما کتابى که شیخ حر را با آن و آن را با شیخ حر مى شناسیم کتاب گرانسنگ "وسائل الشیعه "است . این اثر یکى از کتابهاى مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصى در میان کتابهاى حدیثى برخوردار است. در این کتاب ، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهى که فقها در استنباط احکام شرعى بدان نیازمندند و بر آنها تکیه مى زنند جمع آورى کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث مى رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافى ، من لایحضره الفقیه ، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آنها به هفتاد منبع و ماخذ مى رسد جمع آورده است . شیخ حر کتاب را با احادیثى در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهى آن را از بحث طهارت تا مبحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها تقسیم بندى نموده است .
شیخ حر 3/2 این کار بزرگ را در زادگاهش "مشغر"به رشته تحریر در آورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال براى شیخ سال پرکار و پربرکتى محسوب مى شد. چرا که در این سال "فهرست وسائل الشیعه "را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نکته هایى است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فرا روى خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزى که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طى مى کنند. بر این کتاب از سوى بزرگان تعلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حر خود نخستین کسى است که براى ابهام زدایى پیرامون برخى از مطالب آن پیشقدم شده است و "تحریر وسائل الشیعه" نهاده است .
در عظمت این کتاب تنها به یک بیت از شعر علامه امینى درباره کتاب اکتفا مى کنیم .
هذا صراط الهدى ما ضل سالکه
الى المقاصد بل تسویه الرتب (11)
این کتاب راه هدایت است که رهروش گمراه نمى شود
به هدف مى رسد و بلکه به مقامى عالى تر دست مى یابد.
شاعر اهل بیت
شیخ حر را باید از شاعران شیعه بر خواند که قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است . چرا که او خود مى گوید:
علمى و شعرى اقتتلا اصطلاحا
فخضع الشعر لعلمى راغما
و العلم یابى ان اعد شاعرا
و الشعر یرضى ان اعد عالما
دانش و شعرم با هم به جنگ و ستیز برخواستند
شعرم به رغم دانشم در مقابل آن خضوع کرد
دانشم مانع مى شد که من شاعر به حساب آیم
ولى شعرم خشنود مى شد که من عالم به شمار آیم
شیخ آقا بزرگ درباره دیوان شعر او مى نویسد: "دیوان شعرش به بیست هزار بیت شعر مى رسد که به ترتیب حروف الفبا منظم گشته و با این جمله زیبا شروع مى شود: (الحمدلله الذى جعل نجوم المعانى مصابیح سماء الافکار) (ستایش خدا را که ستارگان معانى را چراغ آسمان اندیشه قرار داد) (12)
کلمات منظوم شیخ را به دو قسمت مى توان تقسیم کرد. نخست ابیات کوتاه که مى توان از سه نوع ذیل یاد کرد.
1- تاریخ چهارده معصوم
2- در باب زکات
3- در معانى و بیان
دوم : منظومه هاى بسیار در علوم مختلف که سید احمد حسینى در مقدمه امل الامل چنین آورده است .
1- منظومه در مسائل میراث (بسیار طولانى است )
2- در مسائل هندسه و ریاضیات
3- تاریخ تولد ائمه ، وفات و مناقب آنان
4- اخلاق و مواعظ
5- مسائل اصول الفقه
و نیز منظومه هایى در مسائل کلام ، نحو، صرف ، نجوم و... دیوان امام زین العابدین علیه السلام . (13)
پی‌نوشت‌ها:
1- در خصوص اتمام کتاب به الدریعه ، ج 1، ص 271، رجوع شود.
2- جواهر السنیه ، ترجمه زین العابدین کاظمى خلخالى ، ص 5.
3- الصحیفه الثانیه السجادیه ، ص 5.
4- الذریعه ، ج 1، ص 271.
5- الذریعه ، ج 2، ص 506.
6- الذریعه ، ج 7، ص 246.
7- القوائد الطوسیه ، ص 6.
8- بدایه الهدایه و لب الوسائل ، ج 1، ص 1.
9- ریاض العلماء، ج 5، ص 75.
10- هدایه الامه ، ص 4.
11- شهداء الفضیله ، ص 210.
12- الذریعه ، ج 9، ص 234.
13- امل الامل ، ج 1، ص 32.
14- اهل ((معن )) از توابع بحرین .
منبع:
ابراهیم زاده، حسن، گلشن ابرار، ج 1
| 
